از ارتباطات سنتی تا ارتباطات جمعی

(از ارتباطات سنتی تا ارتباطات جمعی) . نقش سنت با ظهور نوگرایی و جوامع مدرن بدون شک تغییراتی یافته و برخی وجوه آن تحت تاثیر شرایط جدید جهانی قرار گرفته است. تعیین این دگرگونی‌ها بسته به خصوصیات فرهنگی هر جامعه متفاوت می‌باشد، اما نمی‌توان گفت که لزوماً این تحولات سبب تضعیف سنت شد، چرا که بسیاری سنت‌ها همچنان نقش مهمی در زندگی افراد و حیات اجتماعی ایفا می‌کنند و حتی اگر تمامی راه‌ها برای انتقال آن‌ها به نسل‌های بعد مسدود باشد، انتقال شفاهی و سینه به سینه را نمی‌توان مانع شد. حقایق اجتماعی نشان داده است که عناصر مدرن و سنتی زندگی با یکدیگر مانع‌الجمع نیستند، بلکه مردم چنان زندگی خود را سازماندهی می‌کنند که عناصر سنتی با شیوه‌های جدید زندگی یکپارچه شود. در این سازماندهی لزوماً نه سنت‌ها کنار گذارده می‌شوند و نه شیوه‌های جدید مطرود می‌گردند، بلکه در تعامل آن‌ها برخی از سنت‌ها و عناصر مدرن هیئتی نو می‌یابند و برآیند آن‌ها سبب تحکیم زندگی فردی و اجتماعی خواهد شد. هر چند برخی شرایط اجتماعی سبب حذف عناصری از سنت یا مدرنیسم از مدار حیات جامعه شده است، اما این امر نباید سبب صدور احکام عمومی و علّی و معلولی گردد.

پدیده جهانی شدن را باید دارای پیشینه تاریخی طولانی در حیات بشری و تعالیم ادیان الهی بدانیم، اما مشخصه‌های جهان‌شمولی برای گونه قدیمی آن با مشخصه‌های امروزین آن دارای تفاوت‌های اساسی است. آشکارترین مشخصه امروزین جهانی شدن را در سرعت گیج‌کننده تحولات جدید، فراگیری و همه جانبه بودن مبادلات، تنوع ابعاد موضوع و فرآیند پیچیده این پدیده می‌توان قلمداد نمود. همچنین در میان انواع نگرش‌های جدید به این موضوع قدیم، نگرش‌های مبتنی بر تکامل صنعت و مدرنیسم در ادبیات بحث غلبه چشمگیری یافته و در میان دستاوردهای مختلف اجتماعی مدرنیته گسترش و رشد شتابان فناوری‌های ارتباطی نقش بی‌بدیلی در تسریع جهان داشته‌اند. رشد چشمگیر فناوری‌های ارتباطی همچون ماهواره‌ها، شبکه‌های رایانه‌ای، ریز کامپیوترها، کابل‌های نوری و چند رسانه‌ای‌ها و رسانه‌های متعامل اسباب تبادل سریع اطلاعات را در گستره جهانی مهیا ساخته است. فاصله‌های زمانی و مکانی در نور دیده شده و جهان روز به روز کوچک و بهم فشرده‌تر از قبل می‌نمایاند.
بر این اساس، برخی تا آنجا پیش رفته‌اند که در تحلیل علت‌ها و معلول‌های واقعیت‌های حاضر جامعه جهانی به ابعاد ارتباطی موضوع بسنده کرده‌اند. بدون تردید تحلیل ارتباط‌گرای جهانی شدن فارغ از توجه به زیست محیط فرهنگی و تاثیرات بحث برانگیز آن نمی‌تواند فرآیند پیچیده واقعیت مذکور را تبیین نماید. از این رو ، محور توجه این نوشتار، بعد فرهنگ و ارتباطات جهانی شدن خواهد بود.

سنت‌ها در جریان جهانی شدن از ارتباطات سنتی تا ارتباطات جمعی

برخی صاحب‌نظران جهانی شدن را با سنت‌زدایی از فرهنگ‌ها همراه می‌دانند و آن را فرآیندی می‌شمارند که در مسیر انحلال مختصات فرهنگی جوامع به‌نفع نظم جهانی فرهنگی نوین حرکت نموده است. از جمله آنتونی گیدنز پیش‌بینی می‌کند که در چنین فرآیندی تاریخ محلی و فرهنگ ملی یا محو شود یا از نو ابداع گردد!
اما آن‌گاه که در عصر حضور و سلطه وسایل ارتباط جمعی و شکل‌گیری غول‌های رسانه‌ای جهانی، واقعه‌ای بزرگ و شگرف بدون اتکا به این دستاوردهای دنیای مدرن تحقق یافت و حتّی در برابر هجوم ارتباطی و اطلاعاتی رسانه‌های جدید ایستادگی کرد و محصول سال‌ها تلاش و برنامه‌ریزی دست اندرکاران آن‌ها را یکباره بر هم زد، ذهن بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی و ارتباطی متوجه واقعیتی فراموش شده یعنی قدرت سنت و ارتباطات سنّتی گردید و ناکارآمدی الگوهای نوسازی و توسعه غربی در کشورهای در حال توسعه را به اثبات رسانید.

انقلاب اسلامی ایران، بار دیگر نقش رسانه‌های سنّتی را در اطلاع رسانی، بسیج افکار عمومی و تأثیرگذاری عمیق بر رفتارهای جامعه به معرض نمایش گذارد و علاوه بر آن جایگاه ویژه رسانه‌های سنّتی دینی را در معادلات نوین مربوط به جهان اسلام وارد نمود.

اورت راجرز در کتاب ” تکنولوژی ارتباطات: رسانه‌های جدید در جامعه” در سال ۱۹۸۶ یعنی پس از گذشت هفت سال از رخداد انقلاب اسلامی ایران، بیان می‌کند که رژیم شاه علیرغم در اختیار داشتن رسانه‌های فراگیر نوشتاری و الکترونیک نتوانست در برابر شبکه ارتباطات سنّتی ایستادگی کند. وی سپس میافزاید “درسی که کشورهای جهان سوم باید از انقلاب ایران بگیرند، این است که اهمیت بیشتری به کانال‌های بین فردی به رسانه‌های این چنین کوچک بدهند”.
الوین تافلر نیز معتقد است که امام خمینی رسانه موج اول یعنی موعظه‌های شفاهی و چهره به چهره روحانیون را با تکنولوژی موج سوم یعنی نوارهای صوتی و دستگاههای ساده تکثیر تلفیق کرد. ( از ارتباطات سنتی تا ارتباطات جمعی )

حضور برجسته نظام‌های سنتی در جهان امروز، خیزش‌های مردمی در برابر تأثیرات زندگی مدرن و جنبش‌های دینی به ویژه در دنیای اسلام با اتکا بر ارتباطات سنتی از نمونه‌های حیات سنت در دنیای مدرن است. انقلاب اسلامی نشان داد که راه دنیای معاصر یکطرفه نیست و گذار از جامعه سنتی به مدرن را نباید مترادف سنت‌زدایی دانست. شرایط پیچیده جامعه جهانی امروز سوالات متعددی را حتی برای مدافعان سینه چاک نوگرایی کلاسیک پیش آورده است: آیا تحقق نوگرایی با زوال نقش سنت در زندگی اجتماعی همراه بوده است؟ رسانه‌ها چه نقشی در دگرگونی اشکال سنتی فرهنگ ایفا کرده‎اند؟ آیا نقش آنها فقط تضعیف کننده و مخرب بوده است؟ تعامل ارتباطات سنتی و ارتباطات جمعی نوین در فرآیند جهانی شدن چگونه تعریف می‌شود؟ نقش و جایگاه مذهب به عنوان یکی از سنتهای اجتماعی در مدل ارتباطات جهانی معاصر چیست؟ و این که الگوی ارتباطات سنتی ـ مدرن اسلامی با رعایت کدام اصول امکان پذیر می‌شود؟ و. ..

شاید گام نخست در پاسخ به چنین پرسش‌هایی، تصحیح و تعمیق اندیشه و تصور از سنت باشد. ” سنت در کلی‌ترین مفهوم به معنی ترادیتوم(Traditum) یعنی هر چیزی است که از گذشته منتقل یا ارسال شده باشد. سنت می‌تواند شامل عناصری از یک نوع هنجار آفرین باشد، اما این لزوماً جنبه یا وجهی از همه سنت‌ها نیست . برای روشن کردن این نکته ، تمایز بین چهار وجه مختلف سنت میتواند یاریرسان باشد: وجه هرمنوتیک، وجه هنجارآفرین، وجه مشروعیت و وجه هویت”.(تامپسون ، ۱۳۸۰ ص ۲۲۷).

بررسی این مشخصه‌ها می‌تواند ما را در درک این مفهوم یاری دهد. وجه هرمنوتیک سنت به معنای مجموعه‌ای از پنداشت‌های پس زمینه‌ای است که افراد برای درک جهان پیرامون از آن استفاده می‌کنند و از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌دهند. مجموعه ارزش‌ها، اشکال باور و الگوهای کنش که از گذشته رسیده است وجه هنجارآفرین سنت در زمان حال است. منظور از وجه مشروعیت سنت نیز این است که سنت در شرایط خاص میتواند منبع پشتیبانی اعمال قدرت و اقتدار باشد و سرانجام سنت‌ها در مفهوم دقیقتر به “عنوان مجموعه‌ای از ارزش‌ها، باورها و الگوهای رفتاری که از گذشته به ما رسیده است” ، نمادهایی را برای شکل‌گیری هویت فردی و جمعی فراهم می‌آورند.

نقش سنت با ظهور نوگرایی و جوامع مدرن بدون شک تغییراتی یافته و برخی وجوه آن تحت تاثیر شرایط جدید جهانی قرار گرفته است. تعیین این دگرگونی‌ها بسته به خصوصیات فرهنگی هر جامعه متفاوت می‌باشد، اما نمی‌توان گفت که لزوماً این تحولات سبب تضعیف سنت شد، چرا که بسیاری سنت‌ها همچنان نقش مهمی در زندگی افراد و حیات اجتماعی ایفا می‌کنند و حتی اگر تمامی راهها برای انتقال آن‌ها به نسل‌های بعد مسدود باشد، انتقال شفاهی و سینه به سینه را نمی‌توان مانع شد. حقایق اجتماعی نشان داده است که عناصر مدرن و سنتی زندگی با یکدیگر مانع الجمع نیستند، بلکه مردم چنان زندگی خود را سازماندهی می‌کنند که عناصر سنتی با شیوه‌های جدید زندگی یکپارچه شود. در این سازماندهی لزوماً نه سنت‌ها کنار گذارده می‌شوند و نه شیوه‌های جدید مطرود می‌گردند، بلکه در تعامل آن‌ها برخی از سنت‌ها و عناصر مدرن هیئتی نو می‌یابند و برآیند آن‌ها سبب تحکیم زندگی فردی و اجتماعی خواهد شد. هر چند برخی شرایط اجتماعی سبب حذف عناصری از سنت یا مدرنیسم از مدار حیات جامعه شده است، اما این امر نباید سبب صدور احکام عمومی و علی و معلولی گردد.

رابطه وسایل ارتباط جمعی نوین با سنت نیز دل مشغولی دیگری است که ما را نسبت به نتایج این تعامل کنجکاو می‌سازد. برای دستیابی به حقایق باید این ذهنیت را کنار بگذاریم که بهره‌گیری از رسانه‌ها یکسره به ترک شیوه‌های سنتی و جایگزینی اسلوب‌های مدرن زندگی منجر خواهد شد. کارکرد رسانه‌ها هیچ موضع قبلی نسبت به رویارویی با سنت ندارد. ارتباطات جمعی را می‌توان به منظور گسترش و تحکیم سنت‌ها مورد استفاده قرار داد، همانگونه که می‌توان در جهت چالش و تضعیف ارزش‌ها و باورهای سنتی آنها را بکار بست، اما این حقیقتی انکار ناپذیر است که سنت‌ها و نظام ارتباطی آن‌ها از این پدیده مدرن تأثیرات قابل توجهی پذیرفته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به تدام زمانی، غیر شخصی و غیر محلی شدن و برخی دیگر اشاره داشت. سنت‌ها توانستند با حضور در رسانه‌ها، به دور از مشکلات اجرا و تکرار عملی، از طریق اشکال رسانه‌ای و ثبت محتوای نمادین در محصولات رسانه‌ای (مطبوعات، نوارهای صوتی و تصویری) شکلی از تداوم زمانی پیدا کنند. دخالت رسانه‌ها قیود محکم مکانی برخی سنت‌ها را برداشت و بسترگزینی متکثر و جدیدی را برای آن‌ها فراهم ساخت.

برخی، پدیده رسانه‌ای شدن سنت را به معنای تضعیف سنت می‌دانند، اما برعکس به نظر می‌رسد، راهی برای سنت مهیا گردید تا مشخصه‌های تازه‌ای بیابد و در بافت‌های جدید اجتماعی گسترش یافته و از نو ساخته شود و حتی بر خلاف آنچه برخی تصور می‌کنند برخی سنت‌ها در اثر رسانه‌ای شدن تقویت شدند. روی دیگر این سکه اتکای شدید سنت‌ها بر اشکال رسانه‌ای و دور شدن از اشکال تعاملی رودر روی قبلی است. این وابستگی افراطی سبب می‌شود تا سنتها در برابر رسانه‌ها آسیب‌پذیر شوند. از این رو آسیب‌شناسی روابط میان آن‌ها نیز اهمیت می‌بابد. بررسی موضوع و آسیب‌شناسی‌های آن بدون توجه به مجموعه عناصر فرهنگی هر جامعه ما را به همان سرنوشتی دچار خواهد ساخت که به بطلان الگوهای کلاسیک و ارتودکسی تک بعدی منجر شد.

برای مطالعه مقاله های دیگر در زمینه‌های مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات اینجا کلیک کنید.